Tek yıllık ya da çok yıllık olmak üzere, çok sayıda Chrisanthemum türü vardır. Bazıları, gerek form, gerek çiçeklenme zamanı, gerekse çiçeklerinin şekilleri bakımından birbirlerinden çok farklılıklar gösterir.
Burada tek yıllıklar ve çok yıllıklar olarak iki grup altında işlenmektedir. Daha sonra da, genellikle sonbahar çiçeklenmesine sahip, ortak olarak krizantem diye adlandırılan türler şeklinde ele alınacaktır.
TEK YILLIK TÜRLER
Bellis perennis’inkine benzer çiçeklere sahip, dallanmış, odunsu bir bitkidir.
Dikkat çekici özelliği: Üretimi kolaydır. Canlı renklere sahip, yoğun bir çiçeklenmesi vardır.
Toprak ve ışık isteği: Güneş alan her türlü toprakta yetişir. Kuraklığa ve kıyı iklimine dayanıklıdır.
Önemli türleri aşağıdaki gibi sıralanabilir:
CHRYSANTHEMUM CORONARIUM
Çok dallanmış, dik saplara, 1m yüksekliğe sahiptir. Yaprak kenarları dişlidir. Beyazdan altın sarısına kadar giden tonlarda, katmerli ve katmersiz çiçeklere sahip çeşitleri mevcuttur. Çiçeklenme Temmuz'dan Ağustos'a kadar devam eder.
CHRYSANTHEMUM CARINATUM
50-60 cm uzunluğunda, dallanmış, mavi-yeşil renkte,kenarları dişli, kalın yapraklı bir bitkidir. Katmersiz çiçekleri, sert çiçek sapları tarafından taşınır. Çiçeklenme Haziran'dan, Eylül'e kadardır.
Çeşidi:
Zengin renklerde, 5-6 cm çapında, büyük çiçeklere sahip bir çeşidi mevcuttur.
CHRYSANTHEMUM SEGETUM
Saplar, dik, dallanmış, 40-50 cm arası yüksekliktedir. Uçlardaki çiçeklerin kapitulaları tamamen altın sarısıdır. Haziran'dan Eylül'e uzanan çiçeklenmesi oldukça yoğundur.
CHRYSANTHEMUM PALUDOSUM
25 cm yüksekliğe sahiptir. Çok bol çiçekli, sürünücü bir bitkidir. Haziran'dan, donlar başlayıncaya dek beyaz çiçeklerle bezenir. Kuru ve güneşli toprakları tercih eder.
CHRYSANTHEMUM SPECTABİLE ‘CECİLİA’
60 cm yüksekliğe sahiptir. Sağlıklı, seyrek dallı, dik duruşlu bir bitkidir. Sert sapları, türüne oranla bariz bir şekilde daha büyük olan çiçekleri taşır. Göbeği sarı ve soluk sarı bir halkayla çevrelenmiş olan, ana türe göre daha erken açan çiçekleri, beyaz renklidir.
Üretimi: Mart'tan Mayıs'a kadar fidelikte ekilir ya da doğrudan toprağa ekilip daha sonra 25-30 cm seyreltmeye tabi tutulur. Çok özen gerektirmeyen bitkilerdir ve hızlı gelişim gösterirler.
Uygulama alanı: Bitki yastıklarında ve kesme çiçek olarak kullanılırlar (Chrysanthemum spectabile ‘Cecilia’ kaya bahçelerinde, Chrysanthemum paludosum şevlerde kullanıma da uygundur.).
ÇOK YILLIK TÜRLER
CHRYSANTHEMUM MAXIMUM
Bahçelerin büyük papatyalarındandır.70-80 cm arası boylanabilir. Mızrağımsı, koyu yeşil renkli yaprakların kenarları dişlidir. Çiçekler beyaz ve katmersizdir; uzun bir çiçek sapı tarafından taşınırlar. Çiçeklenme Haziran'dan Eylül'e kadar sürer.
Üretimi: Mayıs – Haziran gibi fideliklere ekilirler ve sonbaharda, 50 cm aralıklarla toprağa dikilirler. Çiçeklenme gelecek sene, Haziran'dan Eylül'e kadar gerçekleşecektir.
Uygulama alanı: Çok yıllıklardan oluşturulmuş bitki yastıklarında kullanıldığı gibi kesme çiçek olarak da kullanılır (dayanıklıdır).
Çeşitleri:
Marguerite ‘Etoıle d’Anvers’. Çok büyük, beyaz çiçekleri vardır.
Marguerite ‘Margo’. Yapraklanma yoğun ve çok dallanmıştır. Çiçekleri çok büyüktür ve yüksekliği 75 cm’dir.
CHRYSANTHEMUM NIPPONICUM
70 cm yüksekliğinde, sert ve dişli yaprakları taşıyan, kalın, odunsu, ve dik duruşlu sürgünleri vardır. Çiçekler sonbaharda belirir ve beyazdır. Üretimi: Şubat ya da Mart gibi doğrudan toprağa ya da iç mekanda yer alan ufak bir serada ekilirler. Nisan – Mayıs gibi de, 40 ya da 50 cm’lik aralıklarla toprağa dikilirler.
Uygulama alanı: Sonbahar sonunda, çok güzel bitki yastıkları oluştururlar. Saksıları çiçeklendirmede de kullanılırlar.
CHRYSANTHEMUM PACIFICUM YA DA AJANIA PACIFICA
30 cm boyunda küçük bir bitkidir. Herdem yeşil bu bitkinin yaprakları yeşildir ve kenarları gümüşi beyaz renktedir. Çiçekleri, sarı ponponlar şeklinde gruplanmışlardır. Çiçeklenme sonbaharda,Ekim'den Kasım'a kadar sürer.
Uygulama alanı: Bitki yastıklarında, ya da saksıları çiçeklendirmede kullanılır. Nem fazlalığından ve çok soğuk, donlu havalardan kötü etkilenir (dayanıksızdır).
CHRYSANTHEMUM INDICUM VE SİNENSE HYBRİDES
Bu adlandırma, genellikle, doğu kökenli Chrysanthemum’ların çaprazlanmalarıyla oluşturulmuş pek çok çeşidin tanımlanması için kullanılmıştır. Sonbahar Marguerite’leri, indicum, coreanum, ve rubellum olarak adlandırılan tüm Chrysanthemum türlerini içerirler. Bahçelerin dekorasyonunda, çok yıllık bitkilerin arasında ve vazoda uzun süre dayanabilen kesme çiçek üretiminde oldukça fazla kullanılırlar.
En erken çiçeklenen çeşitleri, Temmuz ayından itibaren çiçeklenmeye başlar. Chrysanthemum’lar, sonbahar mevsiminin krallarıdır. Ciddi bir don olayı yaşanıncaya dek de, bahçeleri süslemeye devam edeceklerdir.
Üretimi: Sonbahar Chrysanthemum’ları, Ocak – Mayıs ayları arasında çelik alma yöntemiyle üretilirler. Köklenmeye başlamış ilk çelikler, Mayıs'tan itibaren toprağa dikilebilirler.
Bitkiler genellikle uçlarından kesilmeden iyi bir dallanma oluştururlar. Fakat 15 Temmuz'a kadar, dallar uç kısımlarından kopartılırlarsa, bu durumda bitki daha kısa boylu, yoğun ve çok bol çiçekli olacaktır. Tomurcukların fazlasını toplamak gereksizdir.
Melez Chrysanthemum’ları tohumla üretmek de oldukça kolaydır. Eğer yeterince erken ekilirlerse (Ocak'ta-Şubat'ta, sıcak dönemlerde), sonbahardan itibaren çiçeklenmeye başlarlar. Şaşırtmaları yapıldıktan sonra, kışı fidelikte geçirirler. İlkbaharda da dikilirler. Çiçeklenme, gelecek Eylül ayından itibaren başlayacaktır.
KESME ÇİÇEK CHRYSANTHEMUM’LAR
Burada da melez Chrysanthemum’ları içeren genel bir adlandırma söz konusudur. Gerçekte, bu grup saksı çiçeği olarak, önemli bir ticari değere sahiptir (özellikle Kasım ayında, bütün ermişler adına düzenlenen katolik yortusunda-Tusen-). Aynı şekilde kesme çiçek olarak da değerlidir. İri çiçekli, değişik görünümlere sahip, büyük ya da küçük kapitulalı, katmerli ya da katmersiz çiçeklere sahip çeşitleri vardır.
Kaskad Krizantemleri
Günümüzde bu tür doğal olarak bulunmamaktadır. Suni üretimle oluşturulmuş çeşitleri mevcuttur. Melezleme sayesinde, sonbaharda, çiçekli saplar daha uzun ve aşağı sarkık olmuş ve bu bitkiye daha parlak bir görünüm katmıştır. Kaskad krizantemlerini elde etmek için, martta çelik alınması ve daha sonra büyük bir saksıya şaşırtmasının yapılması yeterli olacaktır. Bitki başlarda, tek bir saptan ibarettir. Oldukça eğilmiş bu sap, bir çubukla desteklenmelidir. Sap kuzeye yönlendirilir ve 1,5 m boya ulaşabilir. Dallar dikey olarak gelişir. Uçlarından budanarak, dallanma sayısı arttırılmalıdır. Bu dallar daha sonra, 50-70 cm genişliğinde, sarkan halılar görünümünde, çiçeklerle kaplanacaklardır. Çiçeklenme Ekim- Kasım aylarında başlar ve ciddi bir don olayı vejetasyonu yok edene dek sürer. Kaskad şeklinde dev görünümler oluşturan krizantemler, balkon, teras, vb.nin çok orijinal bir şekilde süslenmesini sağlayacaklardır. Bu krizantem sınıflandırması, pek çok ara formun varlığı sayesinde mümkündür ve tüm güncel ticari çeşitleri içermekten çok uzaktır.
Üretim metotlarının geliştirilmesi, profesyonellere, yıl boyunca krizantem üretebilme imkanı vermektedir. Fakat bu üretim, fotoperiodism ( bitkilerin ışığa davranışları) üzerine bir takım özel bilgilerin elde edilebildiği durumlarda gerçekleşebilmektedir. Çünkü krizantemlerin bu konuda özel bir hassasiyetleri vardır ve bazı durumlarda, bu işin boyunu aşan teknikler gerekli olmaktadır.
Büyük Çiçekli Krizantemler
Çeşitleri renklerine ya da çiçeklerinin formuna göre değişir. Çiçekler, az ya da çok düz ya da yuvarlağımsı, düzenli ya da değildir. Taç yaprakları, diziliminden dolayı, bu türde “dilcik” olarak adlandırılır.
Dıştan içe doğru eğik çiçekler: Top şeklinde bir çiçektir. Dilcik içe doğru kıvrılmıştır.
İçten dışa doğru eğik çiçekler: Çiçekler dağınıktır. Dilcik dışa doğru kıvrılmıştır.
Hem içten dışa, hem dıştan içe doğru eğik çiçekler: Dilciğin merkezi içe, çevresi ise dışa dönüktür.
Işınsal çiçekler: Dilcikler kendi üzerlerine kıvrılmıştır. Düz ya da sarılmış iğneye benzer bir görünümleri vardır.
Bu kategorideki çeşitler, uygulamada, hızlıca birbirlerinin yerlerini alırlar. Araştırmacılar sürekli yeni renkleri, bodur bitkileri, daha iri çiçeklileri bulmak için çalışmalarına devam etmektedirler.
Ponpon Krizantemler
Küçük, katmerli, yuvarlak çiçeklere sahip, dayanıklı bir türdür. Kasım sonuna kadar süren yoğun çiçeklenmesi sebebiyle, bahçelerin aranan süs bitkilerindendir. Çelik alımı Şubat'tan, Mayıs'a kadar yapılır. Daha geç alınan çelikler daha kısa bitkiler vereceklerdir. Her yanından 30’ar cm bırakılarak dikilmelidir. Alçak boylu ve bol çiçekli bir bitki elde edilmek isteniyorsa, sürgünlerin budanması tekrarlanabilir. Fakat budamalar, 15 Temmuz'dan itibaren yapılmamalıdırlar. Bu kategoride, kraliçe Marguerite gibi çiçek buketleri üreten bir seri papatya vardır. Çiçekler 5-6 cm çapında, çiçeklenme ise Eylül sonundan itibaren başlar.
Kesme Çiçek Olarak Üretilen Krizantemler
Bunlar genellikle, iç mekanlarda kesme çiçek buketleri olarak kullanılan Krizantemlerdir.
Krizantem ‘Exotic Spider’
Bu bitkinin çiçekleri, ışınsal formlarıyla, çok ince ve sarılmış dilcikleriyle çok orijinaldir. Sapları 70 cm ile 1 m arasında boya ulaşır. Krizantem ‘Exotic Spider’ lar çok zarif ve uzun süre dayanabilen kesme çiçeklerdir. İri çiçekli kesme çiçek çeşitlerindeki gibi, burada da 6-8 sürgün, 2 kere budanmalıdır. İlk taç tomurcuğu korunmalıdır. Renkler, sarı, bronz, pembe, açık mor, kırmızıdır.
Üretimi: Bu krizantemlerin üretimi çok ayrıcalıklıdır ve çiçeklenmenin başarısı, budanmasıyla ve çiçek tomurcuğunun seçimiyle çok bağlantılıdır. Üretimin başlangıç noktası, hiç şüphesiz köklenmiş ve küçük saksılarda yetiştirilmiş çeliklerin, bir uzman tarafından topaklar halinde şekillendirilmeleridir. Eğer anaç bitkiler mevcutsa, bu durumda üst sürgünlerden, 5-8 yapraklık kısım alınarak çelikle çoğaltma da yapılabilir. Bunlar 6-7 cm’lik küçük saksılarda köklendirilmelidirler. Kullanılan toprak, kum, humus ya da daha iyisi, turbanın eşit oranlarda karıştırılmasıyla oluşturulmalıdır. Köklenmeyi desteklemek için, cam örtü altında ya da serada, havalandırılmadan tutulmalıdırlar.
Bitkilerin, ilerde dallanmalarını güçleştirecek en ufak bir vejetasyon duraksaması yaşamamaları için, iyi drene edilmiş, 10-12 cm çaplı saksılara, yarısı humus, yarısı bahçe toprağından oluşan bir toprak karışımına dikilmelidir. Daha sonra bitkinin tutunmasını kolaylaştırmak için, tercihen kapalı bir cam örtü altında ya da gölgelendirilmiş bir tünelde birkaç gün tutularak, korunması gerekir. Ya da hiç olmazsa, uygun bir yere konup her gece tül ya da saman vb. ile örtülmelidir. Bu işleme don mevsimi geçinceye kadar devam edilmelidir. Bu risk tamamen ortadan kalktığında, krizantemler, rahatlıkla toprakta ya da saksıda yetiştirilebilirler.
Toprakta
Eğer gereken özen gösterilemeyecekse, özellikle de sulama konusunda, bu durumlarda en kolay gerçekleştirilen üretim biçimi toprakta üretmektir. İyi güneş alan verimli topraklara, 60’ar cm aralıklarla dikilmelidir. Sonbahara kadar boylanmış olan krizantemler, Eylül'de, topraklı kök kısımlarıyla birlikte toplanmalıdır. Ve çiçeklenme zamanında istenilen yere, rahatça taşınabilmeleri için, yeterli büyüklükteki saksılara (16-20 cm arası çapta) yerleştirilmelidir.
Saksıda
Doğru gerçekleştirilmesi durumunda, en düzenli bitkiler, üretim sonucunda elde edilenlerdir. Çünkü vejetasyonu duraksatacak tüm koşulların ortadan kaldırılabilmesi mümkün olacaktır. Örneğin, dip yaprakların sararmasına sebep olan sonbahar sulamaları gibi.
Kökler iyice uzayıp, saksının formunu almış olan topraklı kökün çevresini dolamaya başlayınca, ikinci kez saksı (16-18 cm çapında) değişimi yapılmalıdır (saksının ufak gelmesi sonucu, kuş yuvası olarak tabir edilen istenmeyen, sağlıksız, deformasyona uğramış kök gelişimi). Saksıda kullanılacak toprak karışımının: yarısının humus, yarısının da bahçe toprağından oluşması gerekmektedir. Saksıyı üstten 3 cm kalıncaya dek doldurmak, sulama için yeterli olacaktır. Bu sayede bir çeşit sulama çukuru oluşturulmalıdır. Ayrıca iyi bir drenaj da oluşturulmalıdır.
Daha sonra, kurumalarını önlemek için, saksılar üst kenarlarına kadar, ince şeritler biçiminde yarılmış toprağa gömülmelidir. Üzerleri de samanla örtülerek, serinliğin mümkün olduğunca korunması sağlanmalıdır.
Bu önlemlere karşın, bitkiler henüz sürüyorlarken, köklerin ihtiyacı olan su sınırlı miktarda ise, özellikle de kuru dönemlerde sıkça sulanmalıdır.
Budama
İlk budamada, çiçek sapının otsu uç kısmındaki sürgünden, dipten itibaren sekiz ila beş adet, gelişmiş ilk yapraklar bırakılarak, geri kalanının alınmasıyla yapılır. Boy atamayan bitki, bu durumda, korunmuş olan yaprakların diplerindeki uyuyan tomurcuklardan, yan sürgünler geliştirecektir.
Bu uygulama, her bitkide, az ya da çok fazla sayıda olmak üzere, uçlarında kesinlikle en az birer çiçek bulunduracak olan dalların oluşmasını sağlayacaktır. Bir diğer yandan, bu uygulama, kapitülaların ebatlarını da belirler. Her bitkide ne kadar az sayıda olurlarsa, o oranda da iri olurlar.
Her çeşidin aynı oranda dallanma kapasitesi yoktur. Eğer ilk budama istenilen dallanmayı sağlayamadıysa, ikinci bir budama, bu sefer, müdahaleden sonra doğmuş olan sürgünlerin, ikinci ya da üçüncü yaprağının üzerinden olmak üzere gerçekleştirilmelidir.
Budamanın başarılı olabilmesi için, bitkilerin çok aktif vejetasyon evresinde olması gerekmektedir. Öncelikle ilkinin sonuçlarını alıncaya dek beklemek yerinde olacaktır. Uç sürgünün, uzaması ve budamaya uygun hale gelmesi beklenmelidir. Eğer krizantemlerin çiçeklenmesinin, Kasım ayında yapılan katolik yortusuna yetiştirilmesi isteniyorsa, her çeşit için, belirtilen budamayı son uygulama tarihlerine uyulması gerekmektedir.
Çiçek tomurcuğunun seçilmesi
İlk çiçek tomurcuğu, yuvarlağımsı formundan tanınabilir. Temmuz'dan itibaren her dalın ucunda belirebilir.
Üç küçük, yapraklı sürgünle çevrili olduğu için “taç tomurcuk” olarak adlandırılır. İki durum gelişebilir:
1)Eğer bu küçük sürgünler, 1 cm boya ulaştıktan sonra, tırnak ucuyla nazikçe koparılırlarsa, bu durumda çiçek tomurcuğu, yarışmak zorunda kalmadan, tüm bitki özsuyundan tek başına faydalanabilecektir. Dolayısıyla, gelecek çiçeklenmeyi geliştirmek üzere hızla büyümesini gerçekleştirebilecektir. Bu duruma tomurcuk “korundu” denmektedir.
2)Tersine, eğer her şey oluruna bırakılırsa, krizantem doğal gelişim sürecine devam edecektir. Bu üç küçük sürgün kendilerine gelen özsuyu kullanacaklar ve çiçek tomurcuğunun çürümesine sebep olacaklardır. Bu durumda içlerinden en sağlıklı olan seçilmeli, kalan diğer iki sürgün, 2-3 cm’lik boya ulaştıktan sonra kesilmelidirler. İlki dalı oluşturmak üzere uzayacaktır. Sonra diğer süreçler devam edecek ve ilkiyle aynı gelişim özelliklerini gösterecek olan, ikinci çiçek tomurcuğu oluşacaktır. Taç tomurcuklarından biri korunmayıncaya dek aynı fenomen pek çok kez kendini tekrarlayabilir.Yaz sonunda, bitkinin boy büyümesi kendiliğinden duracaktır. Ardından bitki çiçek organlarını (büyük bir merkezi tomurcuk ve etrafında pek çok küçük tomurcuk) taşıyan taç tomurcuğunu çıkarır. Bu gerçekleştikten sonra, hepsi açmak için, gelişimlerine devam edeceklerdir.
Uygulamada, çiçeklenmeyi, genelde tercih edildiği üzere, Ekim sonu-Kasım gibi elde edebilmek için, çeşitlere ve istenilen sonuca göre, çoğunlukla birinci, bazen de ikinci tomurcuğun korunması gerekecektir.
Kesme çiçek üretimi
Tercihen çok büyük çiçeklere sahip çeşitler seçilmelidir. En hacimli kapitulalar, tek sap üretimlerinden elde edilirler. Sürgün budaması yapılmaz. Gelişim döneminde olan sapın üzerindeki tüm yan dallanmalar kesilir. İkinci taç tomurcuğu korunur.
Aynı çeşit, üç, dört dal üzerinden üretildiğinde, daha küçük ama daha çok sayıda çiçek elde edilebilecektir. Bu durumda nisan sonunda bir ilk budama yapılacak, Haziran başında da ikincisi gerçekleştirilecektir. İlk taç tomurcuğu korunacaktır. Bu üretimin, sonbaharda, bitkileri yerinden oynatmadan soğuğa karşı koruyabilmek için uygun sistemlerin yerleştirilebileceği bir yerde (toprakta) yapılması tercih edilir.
Saksı için üretim
Dekoratif saksılar elde etmek için, düzenli büyüklükte ve iri kapitülalı çiçeklerinin olması da isteniyorsa, yetişmiş çeşitler tercih edilmelidir. Bitkinin 3-4 dalına, bir önceki konuda belirtildiği gibi budama yapılmalıdır. İkinci budama, 20 Haziran'dan sonra yapılırsa, çiçekler 6-8 çiçekli ve biraz daha küçük olacaktır. Fakat çarpıcı etkileri yerinde olacaktır. Daha yoğun saksılar elde edilmek isteniyorsa, alçak ya da çok alçak, özellikle dallandırılmış türlerin seçilmesi yerinde olur. 20 Haziran'dan sonra bir ya da iki kez budanmalı ve istenilen çiçek boyutuna göre, sekiz ya da on iki dal seçilmelidir. Bu sayı az tutulmuş olsa bile, daha sonra en güzel dallanmaları tercih edebilmek için, iki budama yapılması önerilir. Her iki durumda da, ilk taç tomurcuk korunmalıdır.
Üretim dönemi bakım işlemleri
Kuruma nedeniyle vejetasyonun duraksamaması için, öncelikle, düzenli sulama yapılması ihmal edilmemelidir (özellikle de saksıdaki bitkiler için). Ayda iki-üç kere sulama suyuna çabuk etkili bir sıvı gübre katılmalıdır (çiçek gübresi olmalı ve belirtilen doza uyularak kullanılmalıdır). Bitkinin yanmasına sebebiyet vermemek için, bu besleyici sulamalar asla, topraklı kök kısmı kuruyken yapılmamalıdır. Bu işlemden önceki akşam, bitki muhakkak saf, katıksız bir suyla sulanmış olmalıdır. Gübreleme işlemi, dikimden üç-dört hafta sonra ya da ilk saksı değişiminden sonra yapılabilir. Taç yaprakların renkleri belirmeye başladığı andan itibaren de kesilmelidir.
İstenilen dal sayısına erişildikten sonra, yaprakların dibinde beliren ikincil sürgünler, hemen kaldırılmalıdırlar.Büyük çiçekli her bitkide, her dal için, geliştikçe tutunabileceği, birer tane bambu destek yerleştirilmelidir.Bu destek, yaralamaması için, kapitulanın birkaç santim altından kesilmelidir. Çiçekler açmaya başladıktan sonra, cam, saydam bir plastik örtü, vb. ile bitki, kötü hava koşullarına karşı korumaya alınmalıdır. Fakat çeşitli hastalıklara sebebiyet verebilecek nem fazlalığının oluşmasını önlemek için, bol bol havalandırma yapılmalıdır. Eğer koruyucu örtü, vb. bir malzeme yoksa, en azından her kapitulanın üzeri kese kağıdı vb. ile tek tek örtülmelidir.
